Bilinçli İlaç Tüketimi

Mevsimsel yahut kronik hastalıklar dolayısıyla hemen hepimiz hayatımızın belli döneminde ilaca başvurmak durumunda kalıyoruz. Eczanelerde ilaç içeriklerini incelediğimizde etken madde dışında pek çok maddeyle karşılaşabiliyoruz. Kimi zaman ismimize reçetelenmiş ilaçların aslını bulamayarak muadillerini satın alıyoruz ve içerikte yer alan bilgiler yine değişiyor. Üstelik bazı ilaçlarda helal belgesi bulunurken bazılarında bulunmuyor.

Tüketiciler olarak bizlerin kafasını karıştıran bu gibi durumları aydınlatmak, uzmanına başvurarak mümkün: İlaçların bileşenleri, etkileri, etki mekanizmaları, uygun ve etkili kullanımları konusunda uzmanlaşmış sağlık profesyonelleri eczacılar. İlgi alanı ilaç üretimi olan eczacılar tabiri caizse ilaç mühendisleri.

Eczacı Ecem Atay, ilaç üretimi hakkında genel bilgiler veriyor, ilaçlarda kullanılan yardımcı maddeleri akra.media takipçileri için değerlendiriyor:

İlaç nedir? Nasıl üretilir?

Arapça kökenli ilaç kelimesi ‘deva’ ve ‘çare’ anlamlarına gelmekte. Ecza ilminde ilaç; “bir hastalığın tedavisinde, fizyolojik bir bozukluğun incelenmesinde veya giderilmesinde kullanılan madde ya da ürün’ şeklinde tanımlanır. İlaçlar doğal kaynaklardan elde edilebildiği gibi laboratuvar koşullarında sentezlenerek de elde edilebilir. Doğal kaynak olarak, insan ve hayvan doku ve sıvıları, bitkiler, mikroorganizma ve mantarlar ile çeşitli mineralleri içeren madenler kullanılır. İlaç üretimi İyi Üretim Uygulamaları (GMP) kurallarına göre üretim yapılır. Hammadde temininden ambalajlamaya kadar her basamak kontrol edilir.

İlaçların bileşimlerine dair bilgiler; her ilacın üreticisi tarafından, yetkili ilaç ve tıbbi cihaz kurumuna sunulur. İlaçların bileşimine, hangi belirtiler için ne şekilde kullanılabileceğine dair bilgiler sunan diğer kaynaklar arasında çeşitli özel ilaç üretim kurumları ve “farmakope” ismi verilen kılavuzlar da sayılabilir. 

İlaçlar hakkında tüketicilerin sahip olabileceği bilgiler, ilaç kutularının içinde Kısa Ürün Bilgisi olarak sunulmaktadır. Her ilacın Kısa Ürün Bilgisi (KÜB), üretici uzmanlarınca hazırlanır, lgili uzmanlardan oluşan komisyon görüşü alınarak onaylanır.

İlaçlarda katkı var mıdır?

Kullanıma sunulmuş bir ilaç ürünü içinde, tedavi edici özelliği olan etkin madde veya maddelerin yanı sıra yardımcı maddeler de bulunur. Bunlara taşıyıcı madde ya da sıvağ ismi de verilir. Bunlar bir nevi gıdalara çeşitli maksatlarla eklenen gıda katkı maddeleri gibidir. Yardımcı maddeler, etkin maddenin vücuda alınışını kolaylaştırmak, etki süresini uzatmak, ilacın uzun süre bozulmadan korunmasını sağlamak, renk ve kokusunu maskelemek, dozunu ayarlamak gibi çeşitli amaçlarla kullanılırlar. Sıkılaştırıcılar, akışkanlaştırıcılar, tatlandırıcılar, kaydırıcılar ve pigmentler çeşitli yardımcı madde işlev gruplarını ifade eder. Yardımcı maddeler ilaçların %90’ını oluşturur.

Yardımcı maddeler bitkisel, hayvansal ya da kimyasal sentezle elde edilir.

İlaç Yapımında Kullanılan Yardımcı Maddeler nelerdir?

Stearik Asit: Hayvansal dokulardan elde edilir. Ağızdan ve ciltten kullanılan farmasötik şekillerin hazırlanmasında emülgatör ve çözücü olarak kullanılır. Kozmetik ve gıda ürünlerinde de yaygın kullanımı söz konusudur. Sağlık riski yoktur. Gıdalardan hatırladığımız gibi emülgatörler yağ ve su gibi birbiri içinde karışmayan fazların karışmasını sağlamak amacıyla eklenen katkı maddeleri yahut yardımcı maddelerdir.

Laurik asit: Bitkisel veya hayvansal dokudan hazırlanabilir. Emülgatör, yüzey aktif madde, kayganlaştırıcı ve gıda katkı maddesi olarak kullanılır. Kozmetik ürünlerde de geniş kullanım alanına sahiptir. Sağlık riski yoktur.

Gliserin: Bitkisel veya hayvansal yağlardan elde edilir. Diğer bir ismi gliseroldür. Koruyucu, şekil verici ve nem tutucu olarak ilaç ve kozmetikte oldukça yaygın kullanılır. Sağlık riski yoktur.

Oleik ve Palmitik Asit: Sentetik olarak yahut bitki ve hayvan dokusundan hazırlanabilirler. Palmitik Asit krem formundaki ilaçlarda yüzey aktif madde, emülgatör, yumuşatıcı, su tutucu, opaklaştırıcı gibi işlevler üstlenir. Oleik asit aerosol ürünlerinde emülgatör ve çözücü olarak kullanılır. Sağlık riski yoktur.

Etilenglikolstereat: Bitkisel veya hayvansal dokudan hazırlanabilir. Etilen glikol ve stearattan oluşur. Emülgatör ve stabilizatör olarak işlev görür. Gıdalardan hatırladığımız gibi stabilizatörler kimyasal olarak ayrışmaya eğilimli ürünlerin üretim zinciri boyunca ayrışmadan aynı kıvamda bulunmalarını sağlayan katkı maddeleridir. Yüzey aktif madde ürünlerinde opaklaştırıcı olarak kullanımı daha yaygındır. Sağlık riski yoktur.

Keratin: Çeşitli hayvanların kıl, tırnak, deri gibi keratin içeren dokularından elde edilir. Yün ve ipek gibi nadiren buğdaydan da elde edilebilir. Nemlendirici ajan olarak daha ziyade kozmetik üretiminde kullanılır.

Jelatin: Hayvanların kemik ve kıkırdak gibi bağ dokuları kollajenden hidroliz yöntemiyle elde edilir. Saydam, renksiz, kokusuz bu maddenin toz ve jel formları bulunur. İlaç, kozmetik ve gıda üretiminde yıllık tonlarla ifade edilen miktarlarda jelleştirici, doku düzenleyici ve nemlendirici ajan olarak kullanılır. Ayrıca ilaç kapsüllerinde de yaygın kullanımı söz konusudur. Jelatin hayvansal kaynaklıdır. Bununla birlikte benzer işlev görebilecek ürünler bitkisel yosunlardan da üretilebilmektedir.

Etil alkol: Mısır, buğday, arpa, şeker pancarı gibi bitkilerden maya fermentasyonu yoluyla üretilir. Ülkemizde daha ziyade şeker pancarından üretilir. Endüstriyel ürünlerde petrokimya kaynaklı sentetik etanol üretimi de sö zkonusudur. Diğer bir ismi “etanol”dür. Gıda, ilaç ve kozmetik ürünlerinde özellikle şurup, damla, sprey formlarında çözücü ve koruyucu olarak kullanılır.

Propilen glikol: Gıda sınıfı propilen glikol, petrol bazlı propilen oksidin hidrasyonuyla elde edilir. Diğer adı “propan-1,2-diol”dür. İlaç, gıda ve kozmetik ürünlerinde fazla suyu emmek ve nemi tutmak için kullanılır. Ayrıca etil alkole alternatif organik bir çözücü ve seyreltici olarak kullanılır. Genel olarak güvenli kabul edilen gıda katkı maddeleri sınıfında olmasıyla birlikte alerjik bünyeler için bazı sağlık riskleri de bulundurur.

Muadil ilaç nedir?

Muadil ilaç eşdeğer ilaç anlamındadır. Diğer bir adı ise jenerik ilaçtır. Orijinal ilaç ile aynı etken maddeyi, aynı dozlarda içeren ancak farklı kuruluşlar tarafından üretilen ilaçtır. Her ilaç bir veya daha fazla etkin madde ve yardımcı maddelerden oluşur. Etkin maddelerinin ve miktarlarının aynı olması (yardımcı maddeleri farklı bile olsa) iki ilacın farmasötik eşdeğer olduğunu gösterir. Birbirinin farmasötik eşdeğeri olan ilaçların vücutta emilim ve etkileri kısmi olarak değişiklik gösterebilir. Bunun sebebi yardımcı maddelerinin farklı olmasıdır.

Her muadil ilaç birbiri yerine kullanılabilir mi?

Aynı etkin maddeyi, aynı miktarda içeren iki farklı markanın ürettiği ilaçta aynı etki gözlenir mi? Her zaman gözlenmeyebilir.

Bir muadil/jenerik ilacın, orijinal ilaç yerine kullanılabilmesi için, biyolojik eşdeğerliğinin kanıtlanması gereklidir. Biyoeşdeğerlik çalışmaları ise hücresel ve klinik çalışmalar olmak üzere iki adımdan oluşmaktadır. Bu çalışmalar sonucunda insan vücudunda eşdeğer ilacın biyoyararlanımı ve kanda birim zamanda ulaştığı en yüksek değer orijinal ilaçla en az %90 oranında aynıysa ilaç eşdeğer ilaç olarak kabul edilir. 

Biyoeşdeğer ilaçlarda farklı oranlarda yardımcı maddeler bulunabilir. Bu iki ilaç arasında tedavi açısından bir farklılık gözlenmez.

İlacın içeriğine göre dozaj formu da değişkenlik gösterebilir. Örneğin bir ilacın hızlı etki  göstermesi istenirse ilaç hızlı emilen sıvı ya da kapsül formunda hazırlanabilir. Bunun gibi ilacın mide asidiyle parçalanmaması isteniyorsa özel kaplamalar yapılabilir. Tüm bu işlemlerde ilaç etkin maddesi aynıdır. Değişkenlik gösteren faktör ilaca eklenen yardımcı maddelerdir.

Tercihimizi hangi ilaçlardan yana kullanabiliriz?

ilaçların kapsül, tablet, ampul, flakon, saşe, şurup, damla, krem, merhem gibi pek çok formları; yardımcı maddeleriyle birlikte çeşitli içerikleri ve eşdeğerleri bulunuyor.

Fıkıh uzmanları alternatifi bulunduğu takdirde ağız yoluyla alınan etil alkolde çözündürülmüş sıvı ilaçların helal kabul edilmediği konusunda görüş bildiriyor.

Üretimin hayvansal kaynaklı olma ihtimali bulunan ürünlerde ise helal belgesi aranması tavsiye ediliyor.

Tüketiciler olarak helallik ve sağlık penceresinden ilaç seçiminde inisiyatif aldığımız takdirde şu maddeler değerlendirilebilir:

· Herhangi bir ilacı satın alırken Kısa Ürün Bilgisi (KÜB), helal belgesi, GMP belgesi gibi belgeleri dikkatle inceleyebiliriz.

· Birbirinin biyoeşdeğeri olan iki ilaç formu arasında sağlık riski açısından daha az yardımcı madde içereni tercih edebiliriz.

· Helallik açısından alkolsüz olanını etil alkolde çözünenine, bitkisel içerikli olanları hayvansal içerikli olanlara tercih edebiliriz.